Πληροφορίες για τα Χανιά

Πολιτισμός Νομού Χανίων

Created: Sunday, 15 February 2009 10:35
Hits: 20919

Η λογοτεχνία και η μουσική τη μινωική και μυκηναϊκή εποχή (2800 π.Χ.-1100 π. Χ) στην Κρήτη μας είναι άγνωστες. Ο οικισμός ωστόσο στο λόφο του Καστελλιού των Χανιών, ιδιαίτερα κατά την Υστερομινωικής περίοδο (1550 π.Χ. - 1400 π.Χ.) με τις πλούσιες και επιμελημένες κατοικίες φανερώνει ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Τα σπίτια έχουν αρκετά δωμάτια, φωταγωγούς, φροντισμένες προσόψεις, αποχετευτικό σύστημα, πλακόστρωση, κάποτε και δεύτερο όροφο. Δεν βρέθηκαν όμως τοιχογραφίες και τα κεραμικά και πλαστικά ευρήματα υστερούν σε σχέση με εκείνα της ανατολικής Κρήτης. Κατά τη μυκηναϊκή περίοδο έχομε θολωτούς και λαξευτούς θαλαμοειδείς τάφους. Πήλινες λάρνακες με ζωγραφιστές παραστάσεις και μια πυξίδα με πουλιά που πετούν κι ένα κιθαρωδό, προερχόμενα από τοπικά εργαστήρια, δείχνουν μια τέχνη αφελή αλλά με δυνατές γραμμές.

Με την επικράτηση των Δωριέων στην Κρήτη (1100 π. Χ) η ζωή οργανώνεται με στρατιωτικό τρόπο και η μουσική και η ποίηση τίθενται στην υπηρεσία της πολιτείας. Κυριαρχούν οι λατρευτικοί ύμνοι, οι ομαδικοί χοροί και τα σοβαρά και αυστηρά άσματα που εκφράζουν τα ιδανικά της δωρικής κοινωνίας και παιδείας. Από τους ποιητές και μουσικούς της εποχής οι αρχαίες πηγές μας διασώζουν το όνομα του Νυμφαίου από την Κυδωνία που, κατά τον Αιλιανό, προσκλήθηκε από τους Λακεδαιμονίους σε δύσκολες περιστάσεις για να βοηθήσει τη Σπάρτη.

Στις εικαστικές τέχνες παρουσιάζεται άνθιση κατά τον 8ον και 7ο π.Χ. αιώνα. Στη γλυπτική αναπτύσσεται ο λεγόμενος «δαιδαλικός» ρυθμός με ανατολική επίδραση και με αυστηρότητα και ιερατική στάση μορφών. Η αρχαία παράδοση αναφέρει το γλύπτη Αριστοκλή από την Κυδωνία ως ένα από τους ονομαστότερους «δαιδαλικούς» γλύπτες. Μεταγενέστερος (του 5ου αιώνα) είναι ο Κρησίλαος, επίσης από την Κυδωνία, σύγχρονος του Περικλή, του οποίου έκαμε τον ανδριάντα. Μια ιδέα γι' αυτό το έργο παίρνομε από μεταγενέστερα αντίγραφα-προτομές, όπου ο Αθηναίος πολιτικός εικονίζεται μ' όλη την επιβλητικότητα και την πνευματικότητά του. Ο Κρησίλας συναγωνίζονταν το Φειδία και τον Πολύκλειτο. Και οι δυο καλλιτέχνες από την Κυδωνία έδρασαν εκτός Κρήτης.

Η ακμή των πόλεων της νήσου συμπίπτει με τους ελληνιστικούς χρόνους (323 π.Χ.). Τα ερείπια της Κυδωνίας, της Απτέρας, της Ελύρου, της Συΐας, της Λισσού, της Φαλάσαρνας, της Κισάμου, της Πολυρρήνιας, της Τάρρας και άλλων κέντρων του νομού Χανίων μας δίνουν μιαν εικόνα της εποχής εκείνης. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων εξ άλλου έχομε γλυπτά έργα χαρακτηριστικά των ελληνιστικών χρόνων: Επιτύμβια στήλη με την ευγενική θλίψη των αττικών αναγλύφων του 4ου αιώνα, χαριτωμένο αγαλμάτιο του τύπου της Κνιδίας Αφροδίτης, άγαλμα της Αρτέμιδας από το ιερό της Δίκτυννας και μια ωραιότατη κεφαλή Ταναγραίας από την Κυδωνία, καθώς και κοσμήματα λεπτής τέχνης και νομίσματα.

Στην ποίηση διέπρεψε κατά τον 3ον αιώνα ο Ριανός από την Κεραία των Χανιών (κατ' άλλους από τη Βήνη κοντά στη Γόρτυνα) που στιχούργησε τους άθλους του Ηρακλή στο έπος του «Ηρακλειάς».Στην Παλατινή Ανθολογία διασώθηκαν δέκα ερωτικά επιγράμματά του. Αναφέρονται επίσης ο Χρυσόστομος από την Τάρρα (2ος αιώνας π.Χ.) που νίκησε στα Πύθια κι ο Λούκιλλος από την ίδια πόλη, σχολιαστής του Απολλώνιου του Ρόδιου.

Στη ρωμαϊκή εποχή συνεχίζεται η ακμή των κρητικών πόλεων. Κατασκευάζονται δημόσια έργα (δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, λουτρά, αμφιθέατρα για θηριομαχίες και μονομαχίες, ναοί) και εισάγεται η λατρεία ανατολικών θεοτήτων αλλά και των αυτοκρατόρων και της (θεάς) Ρώμης. Εντυπωσιακή είναι η υδατοδεξαμενή της Απτέρας που χωρίζεται με τοξωτούς τοίχους σε τρία διαμερίσματα.

Στους ρωμαϊκούς χρόνους ανήκουν τα ψηφιδωτά δάπεδα του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων. Η παράσταση των Ωρών που χορεύουν από την Κίσσαμο (2ος αιώνας μ.Χ.), ο Διόνυσος και η Αριάδνη στη Νάξο επίσης από την Κυδωνία (3ος αιώνας μ.Χ.) με συμμετρία μορφών και φυσικές κινήσεις και η επιβλητική κεφαλή ανδριάντα του Αδριανού από το Δικτύναιο ιερό είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα της τέχνης της εποχής. Από λογοτεχνικής όμως πλευράς η ρωμαιοκρατία δεν φαίνεται να δημιούργησε τίποτα αξιόλογο, αφού ο μόνος ποιητής που γνωρίζομε είναι ο Μεσομήδης από την ανατολική Κρήτη.

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού και ως τον 6ο αιώνα μ. Χ. χτίζονται μεγάλες βασιλικές στο Καστέλι Κυδωνίας, στη Συΐα, στη Λισσό στο Φοίνικα των Σφακιών και σ' άλλες πόλεις. Στη β΄ Βυζαντινή περίοδο (961 - 1204 μ. Χ) ανήκουν κάποιες σημαντικές εκκλησίες που σώζονται ακόμη, όπως ο Αϊ-κυρ Γιάννης μεταξύ Αλικιανού και Κουφού, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο του 11ου αιώνα και ο κυκλικός ναός (ροτόντα) στην Επισκοπή Κισσάμου. Για την λογοτεχνική και καλλιτεχνική κίνηση ωστόσο της βυζαντινής περιόδου (330 - 823 και 961 - 1204 μ. Χ.) και της Αραβοκρατίας (823 - 961 μ. Χ.) οι γνώσεις μας είναι πενιχρές.

Κατά την Ενετοκρατία συνεχίζεται στα χωριά του νομού Χανίων η οικοδόμηση μικρών εκκλησιών και η «ιστόρησή» τους. Ο παλαιότερος γνωστός τοιχογραφημένος ναός είναι ο Άγιος Ιωάννης στο Στύλο Αποκορώνου (1271- 1280). Στην αρχή οι τοιχογραφίες είναι επαρχιακού επιπέδου, κατά το 14ο και το 15ο αιώνα όμως έχομε σαφή βελτίωση με επιδράσεις από την Κωνσταντινούπολη, το Μιστρά και τη Νίκαια. Εκτός από το πλήθος των ανώνυμων καλλιτεχνών υπάρχουν και αγιογράφοι που μας άφησαν το όνομά τους, όπως ο Ιωάννης Παγωμένος που τοιχογράφησε εκτός από εκκλησίες στο νομό από το 1313 ως το 1347, ο Γ. Προβατόπουλος και ο Μαστραχάς.
Όταν αλλάζει η πολιτική των Βενετών εν όψει του τουρκικού κινδύνου, και γίνεται προσέγγιση του Βενετικού με το Κρητικό στοιχείο, αρχίζει η πολιτιστική ανάπτυξη της Κρήτης που κορυφώνεται στο α΄ μισό του 17ου αιώνα με την Κρητική Αναγέννηση. Πολλοί Κρήτες σπουδάζουν στην Ιταλία, γράφονται και εκδίδονται σπουδαία λογοτεχνικά κείμενα (ο ποιητής του «Ζήνωνος», κατά το Στυλιανό Αλεξίου, είναι πιθανώς Χανιώτης) και αναπτύσσεται περισσότερο η ζωγραφική με πρόσληψη στοιχείων της δυτικής τέχνης.
Στα Χανιά κτίζονται εντυπωσιακά κτήρια, δημόσια και ιδιωτικά, τόσα ώστε ιταλός περιηγητής του 17ου αιώνα αναφέρει ότι η πόλη δεν διαφέρει πολύ από τη Βενετία. Ο Άγγλος Wil. Lithgow μέτρησε το 1632 ενενήντα επτά χανιώτικα «παλάτια». Το 1539 αρχίζει η οχύρωση της πόλης από το Michele Sammichelli, καθαρίζεται το λιμάνι και οικοδομούνται τα νεώρια. Ορθόδοξα μοναστήρια κτίζονται ή ανακαινίζονται: η Αγία Τριάδα των Τζαγκαρόλων και η μονή Γκουβερνέτου στο Ακρωτήρι , η μονή Γωνιάς στην Κίσσαμο, η μονή Χρυσοπηγής κοντά στα Χανιά. Τα μοναστήρια αποβαίνουν κέντρα παιδείας, αντιγραφής χειρογράφων και βιβλιοθήκες.
Στα τέλη του 16ου αιώνα ιδρύεται στα Χανιά η Ακαδημία των Sterili (Στείρων), μετά τις Ακαδημίες του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου, που τα μέλη μελετούν τα έργα της ιταλικής Αναγέννησης δέχονται τις επιδράσεις της. Προσωπικότητες όπως ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας (Βενετίας) Γαβριήλ Σεβήρος, οι αδελφοί Ιερεμίας και Λαυρέντιος Τζαγκαρόλοι, ο γιατρός Ιωάννης Χαρτοφύλακας, ο Μητροφάνης Φασιδώνης κ. ά. Τυγχάνουν αναγνώρισης και σεβασμού από τους Ορθόδοξους και τους Βενετούς.
Στο α΄ μισό του 12ου αιώνα σημαντικοί ζωγράφοι φορητών εικόνων ζουν και δημιουργούν στα Χανιά, όπως ο μοναχός Αμβρόσιος Έμπορος, ο ιερομόναχος Νείλος, ο ηγούμενος της Χρυσοπηγής Φιλόθεος Σκούφος, ο ιερέας Εμμανουήλ Σκορδίλης, ο Θεόδωρος Πουλάκης, ο μοναχός Παρθένιος, ο Κωνσταντίνος Παλαιόκαπας, κ. ά. Οι περισσότεροι απ' αυτούς με την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους το 1645 θα φύγουν στα Επτάνησα ή στη Βενετία όπου θα συνεχίσουν την τέχνη τους. Εκτός από τους αγιογράφους φεύγουν από τα Χανιά και πολλοί λόγιοι που διαπρέπουν εκτός Κρήτης, όπως ο Ζαχαρίας Σκορδίλης, ο Κωνσταντίνος Παλαιόκαπας (συνώνυμος του ζωγράφου), ο Φραγκίσκος Σκούφος συγγραφέας έργου περί ρητορικής, ο Αλοΐσιος (Αμβρόσιος) Γραδενίγος εκδότης της «Ερωφίλης» το 1676, ο Νικόλαος Δριμυτηνός, εκδότης της «Βοσκοπούλας» το 1627, ο Ιωάννης Ματθαίος Καρυοφύλλης κ.ά.
Οι δύο πρώτοι αιώνες της Τουρκοκρατίας είναι αιώνες πνευματικού σκότους για την Κρήτη, όπου όμως εξακολουθεί να αναπτύσσεται η δημοτική ποίηση με τις μαντινάδες, τα ριζίτικα και τις ιστορικές ρίμες. Από τις ρίμες της εποχής αξιολογότερες είναι «Το τραγούδι του Δασκαλογιάννη» (1771) του μπάρμπα Παντζελιού και «Το τραγούδι του Αληδάκη» (1774) του επίσης Σφακιανού Γιώργη Πάτερου. Από τα μέσα του 19ου αιώνα παρατηρείται ένα ξεκίνημα πνευματικής ζωής στην Κρήτη που στρέφεται κυρίως προς τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού («Άσματα κρητικά μετά διστίχων και παροιμιών» (1876) του Αντωνίου Γιάνναρη) και την ιστορία της νήσου («Ιστορία των Σφακίων» (1888) του Γρηγορίου Παπαδοπετράκη). Στον εικαστικό τομέα ξεχωρίζει κατά τα τέλη του αιώνα ο ζωγράφος Ιωάννης Σταυράκης.
Με την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας το 1898 έρχεται και στα Χανιά το ρεύμα του νεοκλασικισμού στην αρχιτεκτονική και αναπτύσσεται η πνευματική ζωή στην πρωτεύουσα της ελεύθερης Κρήτης. Εκδίδονται πολλές εφημερίδες και ποικίλα περιοδικά, ιδρύονται σχολεία με διπλασιασμό των δαπανών για την παιδεία, ιδρύεται ο Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος» (1899) με σπουδαία βιβλιοθήκη και δράση σε πολλούς τομείς και ο σύλλογος των δημοτικιστών «Ο Σολωμός» (1909), εκδίδονται «Ο Κρητικός Πόλεμος» του Μπουνιαλή από τον μετέπειτα επίσκοπο Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη (1908) και η «Ιστορία της Κρήτης» του Βασιλείου Ψιλάκη (1909) και πολλά άλλα βιβλία μεταξύ των οποίων η πρώτη στην Ελλάδα έκδοση σε βιβλίο του «Εγκλήματος και τιμωρίας» του Ντοστογιέφσκι με μεταφραστή τον Στέλιο Χαριτάκη (1912). Από την Αθήνα και την Ευρώπη έρχονται τακτικά εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία ελληνικά και ξενόγλωσσα. Θίασοι και συγκροτήματα όπερας από την ελληνική πρωτεύουσα, το Παρίσι και τις ιταλικές πόλεις δίνουν παραστάσεις.
Με την ένωση με την Ελλάδα (1913) τα Χανιά από πρωτεύουσα κράτους μεταπίπτουν σ' επαρχιακή πόλη. Εν τούτοις και κατά το διάστημα του Μεσοπολέμου (1919-1940) εξακολουθούν να παρουσιάζουν αξιοσημείωτη πνευματική κίνηση. Ο Κονδυλάκης παραμένει στην πόλη για ένα διάστημα όπου και εκδίδει την «Πρώτη αγάπη» (1919). Ιδρύεται το Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης (1920), το Ωδείον Χανίων (1923) και ο «Σύνδεσμος διά την διάδοσιν των Καλών Τεχνών εν Κρήτη» (1924). Στη λογοτεχνική ζωή της πόλης πρωτοστατεί κατά τη δεκαετία του 1920 ο πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και μουσικός Μανόλης Σκουλούδης που εκδίδει και το περιοδικό «Ρωτόκριτος». Στα Χανιά παραμένει ως διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου από το 1930 ως το 1946 ο Νικόλαος Τωμαδάκης, επιδιδόμενος, παράλληλα με την οργάνωση του αρχείου, σε φιλολογικές και ιστορικές έρευνες και μελέτες. Χανιώτες είναι και οι ποιητές Μανόλης Κανελής και Γιώργος Μυλωνογιάννης, που ζουν και δημοσιεύουν στην Αθήνα, ενώ στα Χανιά παραμένει ο ποιητής Άγγελος Καλοκαιρινός. Το 1922 κάνει την πρώτη του θεατρική εμφάνιση στο «Χρυσόστομο», ως κορυφαίος του χορού στον «Οιδίποδα τύραννο», με το θίασο Βεάκη, ο Αλέξης Μινωτής και αργότερα ξεχωρίζει στο αθηναϊκό θέατρο ο επίσης Χανιώτης Μάνος Κατράκης. Ως πανεπιστημιακοί καθηγητές διαπρέπουν οι αδελφοί Καλιτσουνάκηδες, ο Δημήτριος στην Α.Σ.Ο.Ε.Ε. (1923-1959) και ο Ιωάννης στη Φιλοσοφική Σχολή (1924- 1948).
Γνωστοί δυτικότροποι αγιογράφοι κατά το Μεσοπόλεμο ήταν ο Γεώργιος Πολάκης κι ο Δημήτριος Κοκότσης, που ασχολήθηκαν και με την κοσμική ζωγραφική (Ο δεύτερος μας έδωσε δυνατά πορτραίτα γερόντων Κρητικών και σκηνές αγροτικής ζωής). Στα Χανιά έζησε η ζωγράφος Φλωρεντίνη Καλούτση και οι νεότεροί της Γεώργιος Γεροντίδης ή Γεροντάκης και Αγλαΐα Κυρμιζάκη, ενώ δύο άλλοι σημαντικοί ζωγράφοι, ο Ανδρέας Γεωργιάδης και ο Ερρίκος Φραντζισκάκης, αναδείχτηκαν στην Αθήνα.
Κατά το β΄ μισό του 20ου αιώνα ιδρύονται στα Χανιά το Μεσογειακό Αγροτικό Ινστιτούτο Χανίων (Μ.Α.Ι.Χ.), το Πολυτεχνείο Κρήτης και βλέπουν το φως πνευματικά ιδρύματα, πολιτιστικοί και επιστημονικοί σύλλογοι και σωματεία, τα σημαντικότερα από τα οποία είναι η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης στο Κολυμπάρι, η Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης που εξελίσσεται σε ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ., η Ιστορική, Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης (Ι.Λ.Α.Ε.Κ.), το Ίδρυμα «Αγία Σοφία» στον Αποκόρωνα, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Νομού Χανίων, η Ένωση Πνευματικών Δημιουργών Ν. Χανίων, το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου (Κ.Α.Μ.) το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» η Δημοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χανίων, η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, ενώ συνεχίζουν τη δράση τους ο Φιλολογικός Σύλλογος «ο Χρυσόστομος», που εκτός των άλλων έχει οργανώσει δύο φορές το Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, και το Ωδείο Χανίων.

Γενικά στα Χανιά σημειώνεται μια αξιοπρόσεκτη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. Σήμερα εκδίδονται στην πόλη τα περιοδικά «Ελλωτία» από το Δήμο Χανίων, «Θαλλώ» από το Σύνδεσμο Φιλολόγων Ν. Χανίων, «Κρητική Εστία» από την Ι.Λ.Α.Ε.Κ., «Έρεισμα» (εκδότης Χρήστος Μαχαιρίδης), και «Πνευματικά Χανιά» από την Ένωση Πνευματικών Δημιουργών Ν. Χανίων.

Στον τομέα του θεάτρου ανέπτυξε έως πριν από λίγα χρόνια αξιόλογη δραστηριότητα το «Χανιώτικο Θεατρικό Εργαστήρι» της ηθοποιού Ελπίδας Μπραουδάκη και μεταφέρθηκε πρόσφατα από την Αθήνα με καλές προοπτικές η Εταιρεία Θεάτρου «Μνήμη» του Μιχάλη Βιρβιδάκη. Θεατρικές παραστάσεις παρουσιάζει και ο «Πολιτισμικός Νότος».

Από το Ωδείο Χανίων πηγάζει η χορωδία Χανίων με διευθυντή το μουσικό Γιάννη Μεντζελόπουλο, ενώ αξιόλογη παρουσία σημειώνει και το φωνητικό σχήμα «Καντιλένα» του μουσικού Γιώργου Καλούτση. Χανιώτες είναι ο μουσικοσυνθέτης Μίκης Θεοδωράκης, η πιανίστρια Αλίκη Βατικιώτη και οι ηθοποιοί Ελένη Νενεδάκη, Γιώργος Παρτσαλάκης και Μαρία Τζομπανάκη. Δυο νέοι πιανίστες, η Αφροδίτη Μητσοτάκη και Νίκος Περάκης δίδουν βέβαιες υποσχέσεις για το μέλλον.

Χανιώτες λογοτέχνες με πανελλήνια αναγνώριση ζουν και εργάζονται στην Αθήνα: η ποιήτρια Βικτώρια Θεοδώρου, ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Δημήτρης Κακαβελάκης και οι πεζογράφοι Μάρω Δούκα, Μάρω Βαμβουνάκη, Αλκυόνη Παπαδάκη, Ιωάννα Καρυστιάνη και Κλεοπάτρα Πρίφτη.

Στα Χανιά έγραψαν και δημοσίευσαν έργα τους ο πεζογράφος και ποιητής Κώστας Χιωτάκης και η ποιήτρια Μαρία Πριπάκη και συνεχίζουν τη λογοτεχνική παρουσία τους οι ποιητές Γιάννης Φίλης και Γιώργης Μανουσάκης (που εξέδωσαν και σημαντικά πεζογραφήματα), Αλέξης Ζερβάνος, Λεωνίδας Κακάρογλου, Ελένη Μαρινάκη, Πηνελόπη Ντουντουλάκη, Μαρινέλλα Βλαχάκη, Ρούλα Καστρινάκη, Γρηγόρης Γεωργουδάκης και Αντώνης Λιοδάκης. Με την παιδική λογοτεχνία ασχολούνται η Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη, η Μαρία Καλογεράκη και ο Βασίλης Χαρωνίτης (που έχει εμπνευστεί και από τους θρύλους της Κρήτης) και με το αφήγημα ο Δημήτρης Καρτάκης. Μεταξύ δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας κινήθηκε ο Νίκος Αγγελής και εξακολουθούν να κινούνται ο Μιχάλης Γρηγοράκης, ο Βαγγέλης Κακατσάκης και ο Στ. Κλώρης (Σταύρος Καλαϊτζόγλου) και μεταξύ δημοσιογραφίας και λαογραφίας ο Σταμάτης Αποστολάκης. Την ιστορία της Κρήτης μελετούν η Δήμητρα Σπίθα-Πιμπλή (που παράλληλα ασχολείται και με τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική), η Ζωή Μητσοτάκη, ο Δημήτρης Νικολακάκης και η Ζαχαρένια Σημαντηράκη.

Στον τομέα των εικαστικών τεχνών ζουν και δημιουργούν εκτός Κρήτης οι Χανιώτες ζωγράφοι Νίκος Δαμιανάκης, Βαλέριος Καλούτσης, Βασίλης Κελαϊδής, Μιχάλης Μανουσάκης, Δημήτρης Ανδρεαδάκης και Θόδωρος Ξενάκης. Στα Χανιά έζησε ο ζωγράφος Βασίλης Ζαχαράκης και ο αγιογράφος Στυλιανός Καρτάκις και παραμένουν πάντοτε οι ζωγράφοι Αντώνης Πετρουλάκης, Γιώργης Κουνάλης, Πέτρος Ξενάκης, Νίκος Γεωργόπουλος, Παγώνα Ξενάκη, Αντώνης Νταγαδάκης, Θοδωρής Καλούμενος, Τασούλα Πετράκη και οι γλύπτες Γιάννης Μαρκαντωνάκης, Γιώργος Αυγέρος, Αντώνης Παυλάκης.

Γενικά στα Χανιά σημειώνεται μια αξιοπρόσεκτη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση.

Γιώργης Μανουσάκης (Πηγή: nax.gr)